De liberale econoom Milton Friedman merkte in 1982 op dat “alleen een crisis – echt of waargenomen – echte verandering teweegbrengt. Wanneer die crisis zich voordoet, hangen de acties die ondernomen worden af van de ideeën die er rondslingeren.” De Covid-19 crisis onthult nog twee andere waarheden: de veranderingen die zullen standhouden na deze periode van inperking zullen ook afhangen van de beschikbare ideeën, en het overleven van die ideeën zal een ijzeren wil vereisen.
Het coronavirus raakt ons allemaal individueel en werpt een groot aantal maatschappelijke vragen op, zoals de rol van de staat in de economie, gezondheid en veiligheid; de waarden van solidariteit en rechtvaardigheid tussen gebieden, landen, beroepen en generaties; het onderwijs van kinderen; stedelijke vervuiling; en de relatieve effectiviteit van democratische versus autoritaire regimes… Hoe kunnen we omgaan met deze beroering de dag erna, wanneer de inperking is opgeheven? En hoe kunnen we ervoor zorgen, om Winston Churchill te citeren, dat er geen crisis verloren gaat?
Ik weet niet zeker of we enige sociale veerkracht zullen tonen
Zal “niets ooit nog hetzelfde zijn”? Gaan we onze voedselproductie massaal herlokaliseren, resoluut investeren in gezondheid en onderwijs, opnieuw nadenken over solidariteit tussen generaties en landen, en resoluut beginnen aan de ecologische en sociale transitie? Waarschijnlijk niet!
Het is gemakkelijk te zien hoe oude gewoonten snel weer de overhand zullen nemen. De subprime-crisis heeft het mondiale economische systeem niet veranderd. De uitbarsting van de Eyjafjöll in 2010 heeft onze hebzucht naar vliegreizen niet ter discussie gesteld. De solidariteit met de politie na de aanslagen in 2015 heeft niet lang standgehouden. Goede gewoonten zijn moeilijk te veranderen en er gaapt een kloof tussen emotionele intenties en blijvende verandering.
Erger nog, sommigen zien de crisis als een kans om onze sociale instellingen en beschermingen aan te vallen. Naomi Klein waarschuwt voor het risico van een “coronavirus-kapitalisme“: “Dertien jaar geleden”, legt ze uit, “schreef ik een boek genaamd The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism, waarin een brutale en terugkerende tactiek van rechtse regeringen werd beschreven. Na een schokkende gebeurtenis – een oorlog, staatsgreep, terroristische aanslag, beurscrash of natuurramp – buiten ze de desoriëntatie van het publiek uit, schorten ze de democratie op en drukken ze een radicaal vrijemarktbeleid door dat de 1% verrijkt ten koste van de armen en de middenklasse.”
Dit, hekelt ze, is wat Donald Trump tegenwoordig doet. Terwijl de Hongaarse premier Viktor Orbán de pandemie gebruikt om meer macht te vergaren door noodmaatregelen in te voeren ten koste van het parlement. De Israëlische premier Benjamin Netanyahu deed vorige week hetzelfde.
Neuropsychiater Boris Cyrulnik waarschuwt ons dat “als we willen dat de dingen niet meer worden zoals ze waren, we zullen moeten vechten” tegen de politici die de dingen zo snel mogelijk weer in beweging willen krijgen. De belofte van een betere toekomst na de huidige golf van solidariteit zal afhangen van degenen die streven naar een verandering in de samenleving. We zullen sociale veerkracht moeten tonen, d.w.z. het vermogen van individuen en gemeenschappen om terug te slaan door van hun ervaringen te leren.
Een van de beschikbare ideeën om dit te doen is de recente, maar fragiele, drang naar een meer ‘deliberatieve’ democratie. Roger Casale van Europa’s People’s Forum zegt: “Democratische samenlevingen bouwen veerkracht op door de betrokkenheid van burgers te versterken, omdat dat de manier is om consensus op te bouwen en nieuwe ideeën te genereren die werken.” Hij hekelt het feit dat EU-regeringen hun ambities om burgers te raadplegen als onderdeel van de Conferentie over de toekomst van Europa, waartoe de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, heeft opgeroepen, terugschroeven vanwege de huidige situatie.
In dezelfde geest zal de Burgerconventie over klimaatverandering op een dag zeker haar werk afmaken, maar zou het niet ook in het belang van de regering zijn om weer aan de slag te gaan met de moeilijke kwestie van de pensioenhervorming door een Burgerconventie over dit onderwerp uit te nodigen, gebruikmakend van de wijsheid die deze periode zal hebben opgeleverd, misschien ook uit te breiden naar de kwestie van de ouderenzorg?
Wat als alle gemeenten, regio’s en landen van Europa, burgers en overheden overlegbijeenkomsten zouden organiseren om de geleerde lessen en de goede ideeën te verzamelen die uit deze beproeving zijn voortgekomen om ons te helpen beter samen te leven?
Immuniteit tegen verandering overwinnen
Het probleem is dat we allemaal ongelooflijk resistent zijn tegen permanente verandering. Zelfs als het een kwestie van leven of dood is. “Als cardiologen,” zegt Robert Kagan, psycholoog aan Harvard, “hun hartpatiënten met een ernstig risico vertellen dat ze letterlijk zullen sterven als ze hun levensstijl niet veranderen, wat betreft dieet, beweging, roken, enzovoort, dan blijkt dat slechts één op de zeven patiënten die veranderingen ook daadwerkelijk doorvoert.”
Want, legt Kagan uit, onze individuele en collectieve overlevingssystemen bouwen voortdurend allerlei ‘veranderingsimmuniteit’-mechanismen op om ons te beschermen tegen onze diepste tegenstrijdigheden en angsten. Omdat we, achter onze bedoelingen, allemaal belang hebben bij de status quo, hoe imperfect die ook is. Zoals een hartpatiënt die zichzelf niet ziek wil zien en daarom onbewust behandeling weigert.
Collectief overleg zal nuttig zijn om de individuele en collectieve lessen van deze crisis te leren. Meer in het algemeen zou elke uitbreiding van het veld van collectief overleg op zich al een positieve vorm van veerkracht zijn. Maar dit zal alleen tot nieuwe duurzame praktijken leiden als we de kans grijpen om onszelf de echte vragen te stellen: waarom zijn we zo bang om onze systemen van solidariteit, productie en consumptie in vraag te stellen? Welk belang heeft iemand van ons bij het vasthouden aan de onvolkomenheden van onze huidige levensstijl?
Als we vanaf de volgende dag als eersten uit deze crisis willen komen, moeten we aan al onze immuniteiten werken door onszelf de echte vragen te stellen.
Artikel oorspronkelijk gepubliceerd op LaLibre.be
Auteur: Stephen Boucher [Dreamocracy].
