“Disruptors’ spreken eerst de onderkant van de markt aan, en niet-consumenten, voordat ze migreren naar de traditionele klantenbasis”, legt Clayton Christensen, professor aan de Harvard Business School, uit over het concept van disruptieve innovatie dat vandaag de dag zo in de mode is. Wat betekent dit als we het toepassen op Donald Trump, Marine Le Pen of Geert Wilders: zijn zij innovatieve politieke leiders zoals Tesla, of zoals Uber?
Geen van beide. In het licht van de analyses van specialisten in creativiteit en innovatie voldoet de generatie demagogen die in zwang is in feite niet aan de criteria van een creatieve leider en is het zelfs erger dan creatieve destructie: het is destructieve ontwrichting. Naar de maatstaven van populisten van allerlei pluimage over de hele wereld, is wat een vernieuwing van de vormen van politiek handelen en denken lijkt, niets meer dan een verlangen om het huidige systeem omver te werpen omwille van persoonlijke macht.
Wat zeggen innovatiespecialisten hierover? Clayton Christensen legt uit hoe gevestigde bedrijven uiteindelijk de behoeften van verwaarloosde marktsegmenten negeren, waar nieuwkomers zich in eerste instantie op richten door nieuwe functies tegen een lagere prijs aan te bieden. Zie je de parallel met demagogen? “De gevestigde spelers, op zoek naar meer winstgevendheid in de meest veeleisende sectoren, reageren meestal niet erg krachtig,” merkt hij op. Ondertussen verbeteren de nieuwkomers hun aanbod en winnen ze de vaste klanten van de gevestigde spelers voor zich. “Wanneer reguliere klanten in groten getale beginnen te kiezen voor het aanbod van de nieuwkomers, is de breuk een feit”.
Dit is zeker waar de verwarring ontstaat over de veronderstelde deugd van innovatie van bijvoorbeeld Trump en zijn entourage. Het is waar dat ze het systeem ontwrichten, terrein winnen op de gevestigde partijen en een breuk creëren. Maar ontwrichting is geen innovatieve ontwrichting en nog minder nuttige innovatie. Creativiteit en innovatie in de politiek bestaan en ze maken echte vooruitgang mogelijk, maar ze lijken niet op de voorstellen van Donald Trump of die van andere populisten.
Schumpeter draait zich om in zijn graf
De geschiedenis zal een beleid als creatief beschouwen als het zijn originaliteit heeft bewezen; zijn effectiviteit in de tijd; zijn efficiëntie, d.w.z. zijn vermogen om het beter te doen met minder; zijn wendbaarheid, waardoor tijdig ingrijpen mogelijk is; zijn vermogen om de voordelen op de lange termijn te maximaliseren en een probleem op één gebied op te lossen zonder andere gebieden te schaden; zijn neiging om het aantal winnaars te maximaliseren en het aantal verliezers te minimaliseren; en ten slotte zijn vermogen om steun te winnen.
Op al deze dimensies is het een veilige gok dat het beleid van Donald Trump de test niet zal doorstaan. De muur, protectionisme, anti-moslim screening, het schrappen van bescherming voor jonge transgenders, het opheffen van financiële bescherming en andere overhaaste decreten die de voorkeur geven aan korte termijn ideologische bevrediging boven lange termijn effectiviteit mobiliseren niet de energie van de meerderheid en zullen daarom snel worden onthuld voor wat ze zijn: nepnieuws met de wens om het systeem te verstoren, niet te verbeteren. Dit onderstreept het feit dat de doelstellingen van de bewoner van het Witte Huis niet zijn om een solide en effectief overheidsbeleid te ontwikkelen. Het is waarschijnlijk eerder zijn doel om het politieke systeem in een crisis te brengen en zichzelf daarbij te promoten.
De enige hoop die deze situatie biedt voor de Amerikaanse en, door een terugslag, de Europese democratie is dat de ondergang van Trump misschien een paradigmaverschuiving zal katalyseren. Studenten van Thomas Kuhns theorie van wetenschappelijke revoluties weten dat er onverwachte afwijkingen en ‘zwarte zwanen’ nodig zijn om een crisis in het bestaande model te creëren, waardoor belanghebbenden gedwongen worden om te erkennen dat het overheersende model is ingestort. Misschien is Donald de politieke anomalie die Amerikanen zal inlichten over het disfunctioneren van hun instellingen en media. Of misschien zal het gepolariseerde en gangrene systeem, nu het de bodem van die muur heeft bereikt, gewoon instorten onder zijn eigen gewicht en dat van de nieuwe Amerikaanse president, als een zwart gat.
Liberté, égalité, fraternité… creativiteit!
Maar laten we daar niet op rekenen en in plaats daarvan nuttige lessen voor Frankrijk en Europa trekken uit de problemen aan de overkant van de Atlantische Oceaan. De extreem-rechtse partijen geven de schijn van verandering, omdat de zogenaamde traditionele regeringspartijen er niet in geslaagd zijn zichzelf te vernieuwen. Noch in hun retoriek, noch in hun vorm. Ze zijn ook op geen enkele manier de plaats voor de vernieuwing die ze beloven en die het publiek, dat gewend is aan constante vernieuwing op alle gebieden, terecht verwacht. Bij gebrek aan beter lijken degenen die de schijn van verandering ophouden, het best in staat om die verandering teweeg te brengen.
Om te voorkomen dat er nog meer Trumps aan de macht komen, zullen we moeten doen wat zoveel andere sectoren hebben geleerd: onze politieke software volledig vernieuwen door co-creatie en het praktische resultaat ervan, innovatie, als absolute prioriteiten in het hart van ons politieke systeem te plaatsen. Ondernemers, ontwerpers, kunstenaars en wetenschappers hebben de kunst van collectieve innovatie onder de knie. Het is tijd dat wij als politici deze kunst onder de knie krijgen. De signalen tijdens de Franse presidentscampagne laten zien dat sommige kandidaten het verlangen naar een andere methode, naar beter luisteren en betrokkenheid hebben opgepikt. Veel initiatieven van maatschappelijke organisaties wachten erop om te worden ingezet. Laten we het Désir d’Avenir-syndroom vermijden. Laten we het tij keren door onze manieren van besturen echt te vernieuwen en creativiteit aan de macht te brengen. De democratie zal ofwel radicaal vernieuwend zijn, en snel, ofwel niet.
Auteur: Stephen Boucher, auteur van Petit manuel de créativité politique – Comment libérer l’audace collective (in het Frans)
