Sociale ongelijkheid, de klimaatcrisis, de ineenstorting van de biodiversiteit, bedreigingen voor de democratie… de lijst en de urgentie van de uitdagingen waarvoor we staan, betekenen dat we nieuwe manieren moeten bedenken om collectieve intelligentie en creativiteit te mobiliseren. En wat als we door ons het ergste voor te stellen vandaag beter zouden kunnen handelen?
In de jaren 1950 zette de psycholoog Abraham Maslow de psychologie op zijn kop door patiënten niet alleen te zien als geestesziek of neurotisch, maar als mensen die konden verbeteren, door te zien wat goed ging en wat nog beter kon. Van daaruit vond zijn collega Martin Seligman de positieve psychologie uit.
In dezelfde geest theoretiseerde Aaron Antonovsky, professor in de medische sociologie, eind jaren 1970 de ‘salutogenese’, die de geneeskunde op zijn kop zette door zich te richten op de factoren die gezondheid en welzijn bevorderen, in plaats van op de factoren die ziekten veroorzaken, de klassieke ‘pathogenese’. Terwijl we het leven gewoonlijk zien als een rivier die ons van geboorte tot dood voert, stelt Antonovsky dat we met salutogenese “tegen de stroom in kunnen leren zwemmen”.
Er zijn veel voorbeelden van hoe ondersteboven denken een heilzame reactie kan zijn op veel uitdagingen, of die nu persoonlijk, sociaal of politiek zijn. Dus kunnen we leren om de wereld op zijn kop te zetten en weer rechtop te zetten? In 2013 besloot de Europese papierindustrie om de uitdaging om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2050 met 80% te verminderen niet als een Europese technocratische gril te zien, maar als een onontkoombaar feit. Door te zeggen “ga ervoor” tegen een industrie die over 30 jaar koolstofvrij maar half zo welvarend zal zijn, sprak ze andere energieverslindende industrieën tegen door te concluderen dat ze het aankon.
In Nederland worden sommige tolheffingen omgekeerd, waarbij voertuigen die op bepaalde tijden rijden niet worden gestraft, maar juist worden beloond als ze buiten de spits reizen, een idee dat de stad Lille aan het onderzoeken is.
Omgekeerd denken stimuleert ideeën
Omgekeerd denken is een bewezen techniek om lateraal te denken. In plaats van de ‘logische’ richting van een uitdaging te volgen, draai je deze, of een van de onderdelen ervan, om en ga je op zoek naar tegengestelde ideeën. Bijvoorbeeld: “Hoe kan ik het aantal kinderen met overgewicht halveren?” wordt “Hoe kan ik twee keer zoveel kinderen zwaarlijvig maken? “Hoe kan ik de patiënttevredenheid verhogen?” wordt “Hoe kan ik patiënten ontevredener maken? Meer in het algemeen wordt “hoe kan ik dit probleem oplossen” “hoe kan ik het veroorzaken?
Als je deze vragen hebt gesteld, laat dan alle antwoorden binnenkomen, hoe onlogisch ze ook lijken. Als je klaar bent met brainstormen, kun je de suggesties nog eens omdraaien om alle mogelijke positieve suggesties te bestuderen: zijn ze positief? Onthullen ze de kenmerken van een goede potentiële oplossing?
Wat je zult merken is dat de meeste mensen het gemakkelijker vinden om ideeën te genereren voor een negatieve uitdaging. Omdat het absurd, intrigerend en provocerend is, durven ze alle dimensies van het probleem zonder taboes te overwegen.
Als je geconfronteerd wordt met instorting, durf dan het ergste te denken om je voor te bereiden op het beste
Meer in het algemeen helpt “achterwaarts” denken bij het cultiveren van de essentiële voorwaarden om maatschappelijke problemen, of ze nu lokaal of breder zijn, op een constructieve manier aan te pakken. In het bijzonder stelt het ons in staat om beperkingen (in termen van middelen, erkenning, tijd, enz.) en tegenstellingen (tussen belanghebbenden, tussen vereisten, tussen tijdshorizonten, enz.) te zien als kansen om onszelf opnieuw uit te vinden, in plaats van excuses voor uitstel, zoals maar al te vaak het geval is in de politiek.
Het stelt ons ook in staat om imperfectie en persoonlijke of groepsbeperkingen te zien als potentiële hulpbronnen, zoals het Londense castingbureau ‘Ugly’ doet met zijn supermodellen met een gebroken gezicht.
Het absurde kan ook een krachtige en humoristische manier zijn om onrecht aan de kaak te stellen, zoals de vrouwen van Pakistan in 2018 moedig demonstreerden achter de slogan #HeatYourOwnMeal, of zoals de Pinnochio Climate Awards, die jaarlijks de meest effectieve lobbycampagne belonen om de strijd tegen klimaatverandering een halt toe te roepen, hopen te doen op Europees niveau. De wereld is op zijn kop gevallen. Iedereen die heeft gelezen over de kwetsbaarheid van onze economische, politieke en ecologische systemen en zich verlamd voelt door de angst dat ze elk moment kunnen instorten, zal in deze creatieve benadering redenen en handvatten vinden om actie te ondernemen. We moeten het ergste voorzien, dus laten we er het beste van maken.
Oorspronkelijk gepubliceerd in L’Echo.
Auteur: Stephen Boucher
